Ο κύκλος ζωής της οικογένειας

                                                    από την Άννα Ιωαννίδου, MSc Σχολική & Εξελικτική Ψυχολόγο 

Ένα βασικό χαρακτηριστικό των οικογενειών είναι η μεταβλητότητά τους στο χρόνο, καθώς και το γεγονός ότι βρίσκονται σε διαρκή ανάπτυξη, μεγάλωμα και αλλαγή. Ακόμα και αν για τους περισσότερους από εμάς μοιάζει η οικογένεια να είναι μια σταθερά, όπου λίγα πράγματα αλλάζουν, αυτή η ιδέα δεν αντανακλά την πραγματικότητα. Γιατί η οικογένειά μας αλλάζει συνεχώς, όντας σε αλληλεπίδραση με το χρόνο, νέα πρόσωπα προστίθενται, παλιά φεύγουν, οι σχέσεις τροποποιούνται και οι ρόλοι βρίσκονται σε διαρκή εναλλαγή.

Ο κύκλος ζωής της οικογένειας αποτελεί μια συνοπτική περιγραφή της εξέλιξής της η οποία επισημαίνει τις σημαντικές διαδικασίες και αλλαγές που χρειάζεται να γίνουν προκειμένου να υπάρχει επιτυχής εξέλιξη της οικογένειας. Σκεφτείτε το σαν έναν τρόπο να δούμε ποια είναι τα σημεία εκείνα που μας λένε ότι συμβαίνει μια σημαντική αλλαγή που μπορεί να φέρει μια έστω και πρόσκαιρη «αναστάτωση» και μας καλεί σε προσαρμογή. 

Ποιος είναι, λοιπόν, ο κύκλος ζωής μιας οικογένειας; Ποια είναι τα στάδια που διέρχεται; Τι είδους μεταβάσεις γίνονται και ποιες οι συναισθηματικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα; Σε ποια επίπεδα χρειάζεται να γίνουν αλλαγές έτσι ώστε τα μέλη μιας οικογένειας να καταφέρνουν να προσαρμόζονται ικανοποιητικά;

Κατά το πρώτο στάδιο, το νεαρό άτομο φεύγει από το σπίτι και αναλαμβάνει την οικονομική και συναισθηματική ευθύνη του εαυτού του. Είναι η περίοδος που καλείται να διαμορφώσει τους προσωπικούς του στόχους και να αποκτήσει υπόσταση ως «άτομο» με δικά του όνειρα, ιδέες, φιλοδοξίες. Όταν, λοιπόν, ξεκινά ουσιαστικά η διαδικασία συναισθηματικής διαφοροποίησης από οικογένεια που προέρχεται. Εξίσου σημαντική είναι η δημιουργία στενών σχέσεων με συνομηλίκους, καθώς και η εξασφάλιση οικονομικής ανεξαρτησίας σε συνδυασμό με την απόκτηση εργασίας.

Στη συνέχεια, πραγματοποιείται η ένωση δύο οικογενειών (συνήθως) μέσα από το γάμο, οπότε και έχουμε το νέο ζευγάρι. Η δέσμευση στο καινούριο σύστημα, το συζυγικό, είναι εξαιρετικής σημασίας συναισθηματική διαδικασία που απαιτεί από τους συντρόφους να ορίσουν επαρκώς τη σχέση τους, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματά τους και το επίπεδο της διαπερατότητας σε σχέση με τρίτους, για παράδειγμα το βαθμό στον οποίο επιτρέπουν την παλιά τους οικογένεια να εισέρχεται στη νέα οικογένεια. Αναμφίβολα, η διαπραγμάτευση μεταξύ των συζύγων όλων αυτών των ζητημάτων, θα επιφέρει και αλλαγή στις σχέσεις με την ευρύτερη οικογένεια, αλλά και τους φίλους.

Όταν η οικογένεια αποκτά παιδιά, καταρχήν χρειάζεται να «υποδεχτεί» αυτά τα νέα μέλη. Και η υποδοχή αυτή περιλαμβάνει μια σειρά προσαρμογών, από τη συναισθηματική επένδυση στο ρόλο του γονέα, την πιθανή αλλαγή στο εργασιακό κομμάτι ως την αναπροσαρμογή των σχέσεων με τους γονείς από την παλιά οικογένεια, οι οποίοι και αυτοί χρειάζεται να «αναβαθμιστούν» από «γονείς» σε «παππούδες». Σίγουρα, το να «κάνει χώρο» το ζευγάρι για να εισχωρήσει το παιδί, είναι πρωταρχικής σημασίας. Οι γονείς καλούνται σε συνεργασία για το μεγάλωμα των παιδιών σε θέματα οικονομικά και οικιακών υποχρεώσεων και η συνεργασία αυτή και οι διακανονισμοί που γίνονται μπορούν εν δυνάμει να ασκήσουν συναισθηματικές πιέσεις στους συντρόφους. Αναμφίβολα, είναι μια περίοδος ολικής αναπροσαρμογής σε επίπεδο σχέσεων και ρόλων.

Κατά το επόμενο στάδιο, όταν η οικογένεια έχει παιδιά στην εφηβεία, ξεκινά η διαδικασία εξατομίκευσης των παιδιών, αυτή η στιγμή που σιγά-σιγά αφήνουν τη γονική ασφάλεια και σιγουριά και καλούνται να ανεξαρτητοποιηθούν, να καταλάβουν ποιοι είναι και τι θέλουν, να ορίσουν επαρκώς τον εαυτό τους, να βάλουν τα όρια του «εγώ» τους, διαδικασία που θα οδηγήσει σταδιακά στην ενηλικίωσή τους. Οι γονείς χρειάζεται να γίνουν παράλληλα «γονείς ενηλίκων», να δείξουν ευελιξία και διαλλακτικότητα, για να διευκολύνουν τους εφήβους και πιθανά στρέφονται ξανά σε θέματα επαγγελματικής σταδιοδρομίας και σε θέματα της μεταξύ τους σχέσης. 

Όταν τα παιδιά φεύγουν από το σπίτι όλη η οικογένεια χρειάζεται να προσαρμοστεί σε νέους τύπους σχέσεων. Η περίοδος αυτή μπορεί να διαφανεί ιδιαίτερα δύσκολη για το ζευγάρι που μπορεί να νιώσει ότι χάνει σημαντικό κομμάτι του ρόλου του, ιδιαίτερα αν ο γονικός ρόλος είχε προηγουμένως «καταλάβει» όλους τους υπόλοιπους. Αυτό μπορεί να φέρει στην επιφάνεια σχεσιακές δυσκολίες του ζευγαριού, το οποίο καλείται να επαναδιαπραγματευθεί τη σχέση του. Από την άλλη οι σχέσεις γονέων-παιδιών χρειάζεται να γίνουν σχέσεις ενηλίκων προς ενήλικες, να δοθεί χώρος σε περίπτωση που τα παιδιά παντρευτούν, ώστε να συμπεριληφθούν οι νέες οικογένειες, ενώ συχνή σε αυτή τη φάση είναι η αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας και ο θάνατος των γονέων του ζευγαριού.

Στο τελικό στάδιο, η οικογένεια διανύει την ώριμη ηλικία και σε συνδυασμό με την αποδοχή των αλλαγών στους ρόλους, σημαντικά ζητήματα είναι η φροντίδα για την υγεία του κάθε συντρόφου και η υποστήριξη του ηλικιωμένου πια ζευγαριού από τα παιδιά του με τρόπο που να μην παρεμποδίζεται η δική τους ζωή. Αναμφίβολα, ο θάνατος αποτελεί κεντρικό ζήτημα, είτε συζητιέται είτε όχι, και το άτομο καλείται να αντιμετωπίσει τη θνητότητά του, να αντιμετωπίσει τον πιθανό θάνατο του συντρόφου του και να ευαισθητοποιηθεί στο θέμα του προσωπικού θανάτου.

Να σημειωθεί ότι τα συγκεκριμένα στάδια αποτελούν έναν τρόπο για να δούμε την οικογένεια, και όχι το μοναδικό, καθώς η οικογενειακή ζωή δεν ξεκινάει από ένα συγκεκριμένο σημείο, ούτε έχει ξεκάθαρο τέλος. Η εξέλιξη της οικογένειας είναι πολύ πιο πολύπλοκη.

Βιβλιογραφική πηγή:

McGoldrick, M. (1989). The chaniging family life cycle. Boston: Alyn & Bacon.