Ζητήματα εξάρτησης και ανεξαρτησίας κατά τη νεότητα

                                                   από την Άννα Ιωαννίδου, MSc Σχολική & Εξελικτική Ψυχολόγο

Μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδος ανάπτυξης είναι η νεότητα, η οποία περιλαμβάνει τις δεκαετίες των 20 και 30 ετών. Η νεότητα χαρακτηρίζεται κυρίως από την αλλαγή πλαισίου. Το άτομο φεύγει από την οικογένεια που προέρχεται, την οικογένεια καταγωγής, και μεταβαίνει προς την οικογένεια που πιθανότατα να κάνει. Αν επιλέγαμε με μια λέξη να χαρακτηρίσουμε αυτήν την περίοδο, θα διαλέγαμε τη λέξη «ανάμεσα».

Το διάστημα αυτό, ο νέος αρχίζει να θέτει προσωπικούς στόχους και να εξατομικεύεται, δηλαδή αποκτά και δομεί την προσωπική του ταυτότητα πριν να εισέλθει σε οποιοδήποτε άλλο οικογενειακό σύστημα. Καλείται να αναλάβει την πλήρη ευθύνη του εαυτού του και να εγκαταλείψει την προσδοκία ότι θα έχει τη διαρκή βοήθεια των γονιών του, δηλαδή κάτι περισσότερο από την απλή απομάκρυνση από τον έλεγχο των γονιών. Οι νέοι καλούνται να εστιαστούν στον εαυτό, να δείξουν επιμονή και πειθαρχία, να πειραματιστούν και να είναι σαφώς προσανατολισμένοι προς τους στόχους που έχουν θέσει. Βασική συναισθηματική διαδικασία είναι η ανάληψη της συναισθηματικής και οικονομικής ευθύνης του εαυτού, ενώ άλλοι σημαντικοί στόχοι είναι η ανάπτυξη στενών σχέσεων με τους συνομήλικους και η εγκαθίδρυση εργασιακής και οικονομικής ανεξαρτησίας.

Σημαντικό ζήτημα αποτελεί η διαφοροποίηση του ατόμου από την οικογένεια καταγωγής και, για το λόγο αυτό, πιθανότατα τα ζητήματα που έχουν να κάνουν με την οικογένεια καταγωγής αποτελούν κεντρικά σημεία για την εξέλιξή του. Η ανεξαρτησία των νεαρών ενηλίκων από την οικογένεια μπορεί να πάρει διάφορες μορφές. Η πρώτη είναι η συναισθηματική ανεξαρτησία, κατά την οποία ο νεαρός ενήλικος εξαρτάται ολοένα και λιγότερο από τους γονείς του ως προς την κοινωνική και ψυχολογική στήριξη. Η ιδεολογική ανεξαρτησία συμπεριλαμβάνει την υιοθέτηση στάσεων, αξιών, και πεποιθήσεων διαφορετικών ίσως από εκείνων των γονιών. Η οικονομική ανεξαρτησία και η δυνατότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει τις καθημερινές δυσκολίες είναι μια  ακόμη μορφή της ανεξαρτησίας. Όλες αυτές, συνθέτουν την πλήρη ανεξαρτησία η οποία αναφέρεται στον επιτυχή αποχωρισμό από τους γονείς χωρίς αισθήματα ενοχής ή προδοσίας.

Το άτομο χρειάζεται να αποχωριστεί από την οικογένεια από όπου προέρχεται, χωρίς να διακόψει απότομα τους δεσμούς ή να καταφύγει με αντιδραστικό τρόπο σε ένα άλλο συναισθηματικό υποκατάστατο. Από μελέτες φαίνεται ότι οι νέοι που τα καταφέρνουν καλύτερα είναι εκείνοι που μπορούν να διαφοροποιηθούν από το «συναισθηματικό πρόγραμμα» της οικογένειάς τους. Αντίθετα, οι νέοι που αποκόπτουν βιαίως τους γονείς τους συνήθως μοιάζουν να παραμένουν συναισθηματικά κοντά στο οικογενειακό «πρόγραμμα». Το «πρόγραμμα» αυτό περιλαμβάνει τις αξίες που έχουν εμφυσηθεί στο άτομο, τις προσδοκίες της οικογένειας για το μέλλον του και τα όνειρα των γονιών για το άτομο.

Δυσκολίες που μπορούν να προκύψουν κατά αυτήν την περίοδο είναι η μη αναγνώριση εκ μέρους των ίδιων των νέων ή και της οικογένειάς τους της ανάγκης να σχετίζονται μεταξύ τους με λιγότερο ιεραρχικό τρόπο καθώς είναι πλέον ενήλικοι. Αυτό μπορεί να παρατηρηθεί όταν από την πατρική οικογένεια ενθαρρύνεται η εξάρτηση των νέων ή όταν οι νέοι καθυστερούν και παραμένουν εξαρτημένοι. Τέτοιες δυσκολίες προκύπτουν συχνά σε σχέση με τον επαγγελματικό τομέα. Τα ζητήματα επαγγελματικής σταδιοδρομίας είναι μεγάλης σημασίας και το άτομο μπορεί να βιώνει υψηλό άγχος ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που δεν έχει ξεκινήσει ακόμη να εργάζεται στο επάγγελμα που έχει επιλέξει ή δεν έχει ακόμη δεσμευτεί σε μια συγκεκριμένη εκπαίδευση. Το συχνό φαινόμενο επιστροφής στην οικογένεια μπορεί να δημιουργήσει εντάσεις στις ενδοοικογενειακές σχέσεις και να δυσχεραίνει περαιτέρω τις διαδικασίες εξατομίκευσης/ανεξαρτησίας.

Για τους γονείς στην οικογένεια καταγωγής η περίοδος της νεότητας εγείρει επίσης σημαντικές δυσκολίες. Οι γονείς συχνά μπορεί να βιώνουν αισθήματα απογοήτευσης σε σχέση με το πώς αποφασίζουν οι νέοι να προχωρήσουν στη ζωή τους, μπορεί να νιώθουν ότι τους απορρίπτουν, καθώς, επίσης, ότι χάνουν ένα σημαντικό κομμάτι της ταυτότητάς τους, εκείνο του γονέα. Συνεπώς, είναι και γι’ αυτούς μια περίοδος έντονων αλλαγών και ανακατατάξεων.

Η οικογένεια από την οποία προερχόμαστε αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα πλαίσια ανάπτυξης. Οι οικογενειακές σχέσεις και εμπειρίες φαίνεται να επηρεάζουν το ποιοι είμαστε και το ποιοι θα γίνουμε. Είναι, επομένως,  σημαντικό να υπάρχει και από τις δύο πλευρές, νέων και γονέων, σεβασμός προς την ατομικότητα, αλλά και να διατηρούνται τα όρια μεταξύ των ατόμων. Οι νέοι χρειάζεται να αποφύγουν να αλλάξουν τους γονείς τους, αλλά και να υπακούσουν στις προσδοκίες των γονιών σε βάρος των προσωπικών τους ονείρων. Από την άλλη πλευρά οι γονείς καλούνται να έχουν με τα ενήλικα πια παιδιά τους σχέσεις ισότιμες και αμοιβαία ανταποδοτικές. Νέοι και γονείς χρειάζεται να επαναδιαπραγματευθούν τις σχέσεις τους ως σχέσεις ενηλίκων, προκειμένου ολόκληρη η οικογένεια να μπορέσει  να προχωρήσει.

Η νεότητα μπορεί, λοιπόν, να ειδωθεί ως μια ευκαιρία για τους νέους να επιλέξουν ποια πράγματα θα πάρουν μαζί τους και ποια θα αφήσουν πίσω στην οικογένεια καταγωγής, τι θα δημιουργήσουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους και πώς θα αποφασίσουν να πορευτούν στην υπόλοιπη ζωή τους. Αλλά, ταυτόχρονα, και μια ευκαιρία για ολόκληρη την οικογένεια να «μεγαλώσει».

Βιβλιογραφικές πηγές:

Carter, B. & McGoldrick, M. (1989). The changing family life cycle. Allyn & Bacon.

Craig, J. & Baucum, D. (2008). Η ανάπτυξη του ανθρώπου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.